Fraxinus excelsior
- Es, Gewone es (richtlijnsoort)
- Natuurlijk verspreidingsgebied
- F. excelsior komt van nature voor in West-, Midden- en Oost-Europa vanaf Noord-Spanje en de Balkan tot Zuid-Scandinavië, de Kaukasus en Klein-Azië. De soort is in Nederland inheems.
- Morfologie
- De gewone es groeit vrij snel. De bomen kunnen twee- tot driehonderd jaar oud worden en een hoogte bereiken tot 40 m. De bast is glad en op latere leeftijd licht gegroefd. Er is zelden of nooit wortelopslag. De kroonvorm is variabel. De twijgen zijn kaal en grijs met zwarte, tegenoverstaande knoppen. Het grote, oneven geveerde blad verschijnt in april-mei. Het heeft 9-11 blaadjes die 5-8 cm groot zijn, lancetvormig, toegespitst en fijn gezaagd. De bloei is in april net vóór of tegelijk met het verschijnen van de bladeren. De bloeiwijze is okselstandig en pluimvormig. De boom is tweehuizig, of eenhuizig met mannelijke, vrouwelijke en tweeslachtige bloemen. De bloemen hebben geen kelk en geen kroon. De vrouwelijke rassen vormen platte, lancetvormige, gevleugelde vruchten, die 's winters aan de boom blijven hangen.
- Belangrijkste toepassingen
- Voor bosdoeleinden wordt alleen generatief vermeerderd plantmateriaal gebruikt. Het hout van F. excelsior is taai en heeft goede elastische eigenschappen waardoor het voor tal van doeleinden geschikt is.
- Klimaat- en groeiplaatseigenschappen
- F. excelsior verdraagt in het jeugdstadium schaduw maar is op latere leeftijd uitgesproken lichtminnend en ongevoelig voor zonnebrand. F. excelsior stelt hoge eisen aan de vruchtbaarheid en het zuurstofgehalte van de bodem, vraagt een ruim gehalte aan kalk en fosfaat en verdraagt zure grond slecht. De soort is redelijk tolerant voor droogte en redelijk tolerant voor waterstagnatie. De es kan langere droge perioden goed overleven maar kan ook tegen weken van overstroming. F. excelsior is winterhard, maar gevoelig voor late voorjaarsvorst. Door het van nature diep wortelende penwortelstelsel, later overgaand in paalwortels, komt windworp zelden voor. Kroon- en takbreuk komt weinig voor. F. excelsior is redelijk bestand tegen zoute zeewind. F. excelsior is enigszins tolerant voor strooizout.
- Ziekten en plagen
- De essentaksterfte veroorzaakt door een invasieve schimmel (Hymenoscyphus fraxineus) is veruit de belangrijkste aantasting van de es. Hierdoor treedt momenteel veel sterfte op in geheel Nederland incl. de opstanden die op de rassenlijst bomen staan. Een klein percentage bomen is tolerant tegen de schimmel. In gebieden met essentaksterfte vindt ook regelmatig aantasting door de honingzwam plaats (Armillaria spp). Daarnaast kan F. excelsior worden aangetast door de bastwoekerziekte, die wordt veroorzaakt door de bacterie Pseudomonas syringae. Een opvallende, maar niet ernstige, insectenaantasting wordt veroorzaakt door de essengalmijt (Aceria fraxinivora), die bloemkoolachtige gallen op de bloeiwijzen veroorzaakt die vaak een jaar aan de boom blijven hangen.
| Fraxinus |
Categorie: Zaadgaarden, gekeurd uitgangsmateriaal
| Herkomstnaam | Beheerseenheid (lokale naam) | Locatie (NB/OL) | Coordinaten | Hoogte (m) | Opp (ha) | Oorspronkelijke herkomst | Doelstelling | Aanleg | Beheerder | Opmerkingen |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Vaartbos-01 NL.ZQ.8.3.02-01 |
SBB, Beh. eenh. Horsterwold QZ-13 D1 | 52.344N 5.490E | 162.0 484.0 | 0 | 4.8 | onbekend | Productie | 1990/91 | Staatsbosbeheer | 74 klonen, 248 bomen, toelating beëindigd per 23-7-2019 |
| Vaartbos-02 NL.ZQ.8.3.02-02 |
SBB, Beh. eenh. Horsterwold QZ-13 K1 | 52.347N 5.477E | 161.1 484.4 | 0 | 2.6 | onbekend | Productie | 1990/91 | Staatsbosbeheer | 42 klonen, 245 bomen |
| Vaartbos-03 NL.ZQ.8.3.02-03 |
SBB, Beh. eenh. Horsterwold QZ-13 K1 | 52.348N 5.490E | 162.0 484.5 | 0 | 2.59 | onbekend | Productie | 1990 en 2018 | Staatsbosbeheer | 46 klonen |
Categorie: Opstanden, geselecteerd uitgangsmateriaal
| Herkomstnaam | Beheerseenheid (lokale naam) | Locatie (NB/OL) | Coordinaten | Hoogte (m) | Opp (ha) | Oorspronkelijke herkomst | Doelstelling | Aanleg | Beheerder | Opmerkingen |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Loerbeek-01 NL.S.1.2.21-01 |
Loerbeek, Noordermarkweg, Zuidermarkweg | 51.929N 6.200E, 51.917N 6.186E |
210.9 438.2, 210.0 436.9 | 15 | 238 bomen | onbekend | Productie | 1980 | Gemeente Montferland | 238 bomen |
Categorie: Opstanden, uitgangsmateriaal van bekende origine
| Herkomstnaam | Beheerseenheid (lokale naam) | Locatie (NB/OL) | Coordinaten | Hoogte (m) | Opp (ha) | Oorspronkelijke herkomst | Doelstelling | Aanleg | Beheerder | Opmerkingen |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bemelen-01 NL.SI.3.6.11-01 |
Bemelen, Mettenberg | 50.845N 5.768E | 181.8 317.3 | 100 - 120 | 10 | autochtoon | Ecologie | — | Stichting het Limburgs Landschap | bos, > 30 individuen |
| Bodegraven-01 NL.SI.7.4.02-01 |
Bodegraven, Meijekade | 52.103N 4.792E | 114.2 457.4 | 0 | 7 | autochtoon | Ecologie | — | Natuurmonumenten | kade, > 30 individuen |
| Boxmeer-01 NL.SI.3.3.24-01 |
Boxmeer, Maasheggen | 51.650N 5.965E | 195.0 407.0 | 10 | 585 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | toelating beëindigd per 16-10-2015 |
| Boxmeer-02 NL.SI.3.3.24-02 |
Oeffelt, Sluispolder | 51.713N 5.924E | 192.1 413.9 | 9 | 5.75 | autochtoon | Ecologie | — | Dhr. P. Jansen | heggen, > 30 individuen |
| Boxmeer-03 NL.SI.3.3.24-03 |
Bergkampen, Zoetepasweiden | 51.623N 6.008E | 198.0 404.0 | 12 | 168 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | houtwal en bos, > 80 individuen |
| Breukelen-02 NL.SI.7.3.03-02 |
Breukelen, Polderreservaart Kockengen | 52.152N 4.944E | 124.7 462.7 | 0 | 2 | autochtoon | Ecologie | — | Gemeente Stichtse Vecht | bosje, > 40 individuen |
| Breukelen-03 NL.SI.7.3.03-03 |
Breukelen, Wagendijk | 52.139N 4.956E | 125.5 461.3 | 0 | 1 | autochtoon | Ecologie | — | SBNL Natuurfonds | bosje, > 40 individuen |
| Bunnik-01 NL.SI.2.1.12-01 |
Bunnik, Nummerie | 52.068N 5.183E | 141.0 453.3 | 0 | 6 | autochtoon | Ecologie | — | Gemeente Utrecht | bosje, > 50 individuen |
| Echt-01 NL.SI.3.5.08-01 |
Echt, De Doort | 51.087N 5.864E | 188.4 344.3 | 35 | 7 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | bos, > 30 individuen |
| Elsloo-01 NL.SI.3.6.13-01 |
Elsloo, Bunderbos | 50.934N 5.754E | 180.8 327.2 | 70 - 90 | 19 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | bos, > 50 individuen |
| Lisse-01 NL.SI.5.2.14-01 |
Lisse, Lage Veense Polder, Zandhof | 52.254N 4.520E | 95.8 474.3 | 0 | 3 | autochtoon | Ecologie | — | Stichting Het Zuid-Hollands Landschap | bos, > 30 individuen |
| Maarsen-01 NL.SI.7.3.06-01 |
Maarsen, Vechtestein | 52.139N 5.053E | 132.1 461.2 | 0 | 4 | autochtoon | Ecologie | — | Gemeente Stichtse Vecht | houthakbos, > 30 individuen |
| Rheden-01 NL.SI.2.3.19-01 |
Rheden, Middachten | 52.025N 6.079E | 202.5 448.7 | 15 | 22 | autochtoon | Ecologie | — | Landgoed Middachten | bos, > 40 individuen |
| Roosendaal-01 NL.SI.3.2.03-01 |
Roosendaal, Spuitendonkse Bos vak 23 A, 23 H | 51.511N 4.409E | 87.1 391.8 | 5 | 5 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | bosje, > 30 individuen |
| Swalmen-01 NL.SI.3.5.24-01 |
Swalmen, Swalmdal | 51.246N 6.025E | 199.5 362.0 | 15 | 1.5 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | houtwal, > 30 individuen |
| Texel-01 NL.SI.5.1.01-01 |
Texel, De Waal | 53.072N 4.819E | 116.9 565.2 | 0 | 2 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | dijkbeplanting, > 30 individuen |
| Westvoorne-01 NL.SI.5.3.09-01 |
Westvoorne, Het Waterbosch | 51.882N 4.055E | 63.3 433.5 | 5 | 2 | autochtoon | Ecologie | — | Stichting Het Zuid-Hollands Landschap | bosje, > 30 individuen |
| Wilnis-01 NL.SI.7.3.08-01 |
Wilnis, bosje bij Hollandse Kade | 52.127N 4.943E | 124.6 460.0 | 0 | 38 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | bosje, > 30 individuen, tijdelijk (vanaf 2019 > 5 jaar) ongeschikt voor zaadoogst. |
| Winterswijk-02 NL.SI.1.3.07-02 |
Winterswijk, Willinks Weust, Heksenbos | 51.965N 6.788E | 251.3 442.8 | 50 | 13 | autochtoon | Ecologie | — | Staatsbosbeheer | bos, > 30 individuen |
Categorie: Buitenlandse zaadgaarden, gekeurd uitgangsmateriaal
| Herkomstnaam | Beheerseenheid (lokale naam) | Locatie (NB/OL) | Coordinaten | Hoogte (m) | Opp (ha) | Oorspronkelijke herkomst | Doelstelling | Aanleg | Beheerder | Opmerkingen |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| SPL Nordwestdeutsches Tiefland 03 1 81104 001 3 |
132g2 | 51.867N 9.400E | — | 300 | 1.1 | niet autochtoon | Productie | 1984 | StFoA Grohnde | 45 klonen, Duitsland |
| SPL Schnorrenberg 05 1 81101 001 3 |
— | 50.767N 6.900E | — | 160 | 1 | onbekend | Productie | 1991 | StFoaA Bonn | 40 klonen, Duitsland |
Categorie: Buitenlandse herkomsten, geselecteerd uitgangsmateriaal
| Herkomstnaam | Beheerseenheid (lokale naam) | Locatie (NB/OL) | Coordinaten | Hoogte (m) | Opp (ha) | Oorspronkelijke herkomst | Doelstelling | Aanleg | Beheerder | Opmerkingen |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aisances 9WB0235 |
Cantonnement de Virton / Commune Virton | 49.550N 5.517E | — | 240 | 16 | niet autochtoon | Productie | — | Service public de Wallonie /Département de la Nature et des Forêts | België |
| Au Plaisir 7WB0335 |
Peuplement privé | 50.300N 5.167E | — | 330 | 12.3 | autochtoon | Productie | — | particulier | België |
| Croix des Dames 7WB0290 |
Cantonnement de Philippeville / SPW | 50.217N 4.650E | — | 300 | 32.5 | autochtoon | Productie | — | Service public de Wallonie /Département de la Nature et des Forêts | België |
| Stru Haugimont 7WB0336 |
Peuplement privé | 50.433N 5.050E | — | 190 | 11.7 | autochtoon | Productie | — | particulier | België |
| Tie d' la L'ewe 7WB0286 |
Cantonnement d' Aywaille / CPAS Bruxelles | 50.400N 5.567E | — | 200 | 28 | autochtoon | Productie | — | Service public de Wallonie /Département de la Nature et des Forêts | België |